Ελληνικά νησιά, η χρυσή τομή ανάμεσα στο τοπίο και τον άνθρωπο

Η αρχιτεκτονική στραγγαλίζεται στις μυλόπετρες της γραφειοκρατίας και του παραλογισμού 

του Σπύρου Γιανναρά από την "Καθημερινή"

Ως βέρο τέκνο της πόλης ευτύχησα να έχω μια βαθιά ρίζα σε νησί. Από τα δυόμισι χρόνια μου και για 36 συναπτά καλοκαίρια εντάσσομαι για κάποιες εβδομάδες -μήνες παλαιότερα ως μαθητής- στον εποχικό πληθυσμό των Κυθήρων.

Ενα νησί με πλούσια αρχιτεκτονική παράδοση, ιδιαίτερα όσον αφορά τα χαμηλά ενιαία πέτρινα κτίσματα με κοίλη οροφή. Το μυστικό του θαυμαστού τρόπου στήριξής της σε ένα κεντρικό κλειδί το πήραν μαζί τους οι τελευταίοι τεχνίτες της πέτρας. Από τις αρχές της δεκαετίας του '80 παρακολουθώ (άναυδος, ως επί το πλείστον) την οικιστική ανάπτυξη του νησιού.

Στην αρχή, μέχρι περίπου τα τέλη της εν λόγω δεκαετίας, οι ντόπιοι σνόμπαραν τα «γκρεμίδια» και έχτιζαν -επηρεασμένοι από τις αμερικανικές τηλεοπτικές σειρές που έκαναν θραύση, όπως το «Ντάλας» και η «Δυναστεία» - απείρου κάλλους φθηνές τσιμεντένιες «επαύλεις». Αργότερα, άρχισαν να καταφθάνουν οι ξένοι που γοητεύθηκαν από το νησί και στη συνέχεια εύποροι Νεοέλληνες του '90, οι οποίοι επένδυσαν πολύ χρήμα στην «αναπαλαίωση» παλαιών κατοικιών. Την ίδια εποχή, αναζωπυρώθηκε και η τάση επιστροφής στην «παραδοσιακή» αρχιτεκτονική, η οποία στην περίπτωση των Κυθήρων εκφράστηκε με την κατασκευή ακαλαίσθητων τσιμεντένιων κτιρίων -κυρίως δωματίων προς εαρινή ενοικίαση- που μιμούνταν με τα καμπύλα ανοίγματά τους τις πέτρινες καμάρες. Σε αυτά προσθέστε τα «παραδοσιακά» κτίσματα με κεραμωτή στέγη, την οποία μάλλον πρωτοέβλεπε το νησί.

Η οικοδομική δραστηριότητα στο νησί συνεχίζεται -παρά την κρίση που βιώνει ο χώρος την τελευταία διετία, καθηλώνοντας τους αρχιτέκτονες της Αθήνας και των μεγάλων πόλεων- με πιο ήπιους ρυθμούς। Εχοντας όλα τούτα κατά νουν, ζήτησα από δύο αρχιτέκτονες με πείρα στην κατασκευή κτιρίων σε νησιά να μας μιλήσουν για τις ιδιαιτερότητες και τα ενδημικά προβλήματα με τα οποία έρχονται αντιμέτωποι δραστηριοποιούμενοι σε αυτόν τον ιδιάζοντα χώρο της ελληνικής επικράτειας.

AΠOΨH : Η λογική ευνουχισμού σε διαρκή φαύλο κύκλο

Του Ανδρέα Μαριάτου*

Tα Κύθηρα και η δυτική Ζάκυνθος ακόμη κατατάσσονται στα νησιά. Για πόσο ακόμα; Το κράτος διαπίστωσε την αυτοκαταστροφική αλλοίωση των νησιών, αλλά αδυνατεί να πλήξει τα οικονομικά συμφέροντα που την τροφοδοτούν (το αν η αρτιότητα εκτός σχεδίου είναι 10 ή 50 στρέμματα γνωρίζουμε σήμερα ότι απλά υποδηλώνει την κλίμακα ισχύος των τελευταίων). Οποτε αντέδρασε, το έκανε σπασμωδικά και αποσπασματικά: ποινικοποίησε την αρχιτεκτονική, αισθητικοποίησε το πρόβλημα και υποχρέωσε την κοινωνία να υποκύψει στον μιμητισμό, προσδίδοντας στην οικιστική παράδοση έννοια τρισδιάστατης καρτποστάλ. Προέκυψαν έτσι στρατιές ψευτοπαραδοσιακών κτισμάτων, ίδιας απεύθυνσης με τα νεόκοπα ρεμπέτικα και τις πλαστικοποιημένες «βυζαντινές» αγιογραφίες. Παλαιά, νεώτερα και νεο-παλαιά κτίρια αναμίχθηκαν αδιακρίτως καθιστώντας αδύνατη την ανάγνωση της ιστορίας στον χώρο.

Τα νησιά επί 40 έτη δομούνται από την εκτρωματική σύζευξη του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού της πολυκατοικίας με τα αφελή Δελτία Αναγνώρισης με φυσιολογικό καρπό κλώνους «παραδοσιακών» μακιγιαρισμένων διαμερισμάτων. Όσο τραγικότερα τα αποτελέσματα, τόσο επεκτεινόταν η λογική ευνουχισμού της αρχιτεκτονικής και τροφοδοτούνταν ο φαύλος κύκλος βιασμού του τόπου μέσω των Επιτροπών Αρχιτεκτονικού Ελέγχου.

Σήμερα, βρίσκεται προ των πυλών η επέκταση της «προστασίας» σε χιλιάδες περιοχές που είχαν μέχρι τώρα γλιτώσει. Υπό την πίεση της Διεθνούς Σύμβασης για το Τοπίο συστήθηκε και η ελληνική Επιτροπή Τοπίου, αλλά από την πείρα μας, το μόνο που διαφαίνεται ικανή να παραγάγει είναι άλλη μια μορφοκλαστική τυπολογία. Ώστε ακολούθως να οριστούν τα «τυπικά ελληνικά τοπία» και οι αντίστοιχοι μηχανισμοί «διάσωσης». Σε επίπεδο διακήρυξης, το ΥΠΕΚΑ αναγνωρίζει ότι «Η αρχιτεκτονική... αποτυπώνει το στίγμα της εποχής της». Όμως, αντί να αποκαθηλώσει το αδιέξοδο σύστημα ελέγχων, προσθέτει καθημερινά νέα καταστροφικά διατάγματα καταστολής της αρχιτεκτονικής πράξης. Συντηρείται λοιπόν ο μηχανισμός που κατέστησε τη Μύκονο και την ανατολική Ζάκυνθο αστικά τοπία.

* Ο κ। Ανδρέας Μαριάτος είναι αρχιτέκτων.

AΠOΨH : Προγονολατρεία και νέα δημιουργία

του Δημήτρη Λεβέντη*

Στη σύγχρονη Ελλάδα, αρθρώνεται από πολλούς φορείς, η πρόθεση δημιουργίας παραδοσιακών προτύπων και η επιθυμία ανακατασκευής ιστορικών ή παραδοσιακών κτιρίων ή και ολόκληρων οικιστικών τοπίων. Οι ανακατασκευές δεν περιορίζονται μόνο σε εξέχοντα μνημεία, παρά επεκτείνονται όλο και περισσότερο στην αντιγραφή κατεστραμμένων ιστορικών κτιρίων και συνόλων. Στην προσπάθεια αυτή, δεν βρίσκεται στο προσκήνιο η αυθεντικότητα του πρωτότυπου, αλλά η σκηνογράφηση χώρων και καταστάσεων. Η αναζήτηση ιστορικής ταυτότητας σε ιστορικά αρχιτεκτονικά ομοιώματα, η αδιαφορία για την αρχιτεκτονική κληρονομιά και η δυσφήμηση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής αποτελούν θεμελιώδεις αντιφάσεις στην εξασφάλιση της πολιτισμικής συνέχειας. Το ανακατασκευασμένο περιβάλλον επιβάλλει μια αναχρονιστική αρχιτεκτονική γλώσσα. Κατά την αναζήτηση ενός νέου έργου, το ιστορικό λεξιλόγιο, στην καθεμία τοπική εκδοχή του, μεταφέρει πλήθος πληροφοριών, οι οποίες συντάσσονται σε προτάσεις, βάσει σύγχρονων συντακτικών κανόνων. Η διατήρηση και η εξέλιξη δεσμών, με βάσεις πάντα το παρελθόν και εργαλεία τις εκάστοτε σύγχρονες αντιλήψεις, καθιστούν την ιστορία έννοια βιωματική.

Ακόμη και αν, χώροι με εξέχουσα σημασία, έχουν καταστραφεί, η ανακατασκευή τους είναι θεμιτή μόνο υπό ιδιαίτερες προϋποθέσεις. Ακόμη όμως και σε ιδανικές περιπτώσεις, δεν μπορεί να θεωρείται ότι κάτι χαμένο ανακτήθηκε. Η αυθεντικότητα του πρωτοτύπου δεν μπορεί να επιτευχθεί. Τα νεόκτιστα ομοιώματα μόνο «στο πνεύμα» επικοινωνούν με το ιστορικό πρότυπο. Αν όλοι κατανοήσουμε τις ευθύνες μας και ασχοληθούμε σοβαρά με τις έννοιες των βιώσιμων αρχών, θα παρακινήσουμε την κοινωνία και θα ενισχύσουμε την επιθυμία της για τη δημιουργία του δικού της αισθητικού ιδιώματος. Η προγονολαγνεία ας μην καταλαμβάνει τον χώρο της δημιουργίας που αναπτύσσεται με σύγχρονα και ειλικρινή κριτήρια. Η κοινωνία πρέπει να υποστηρίξει την αρχιτεκτονική που δεν παραμορφώνει την παράδοση, θαυμάζει το παρελθόν, γνωρίζει και αναλύει την ιστορία και σε καμία περίπτωση δεν αδιαφορεί για τη τύχη της. Η επανάληψη μορφών στερεί από την ιστορία ειλικρινείς μάρτυρες της σύγχρονης εποχής και συμβάλλει στη φτώχεια και την παραφθορά του αστικού πολιτισμού μας.

*Ο κ. Δημήτρης Λεβέντης είναι αρχιτέκτων.